Muôn thuở ‘Vợ chồng A Phủ’

- Cùng là kỳ thi tốt nghiệptrung học,ônthuởVợchồngAPhủbochum đấu với leverkusen ở Việt Nam quy định “thí sinh không được sử dụng tài liệu, còn ở Đứcthì “được phép sử dụng tài liệu trong bài thi”.

Đề thi ở Việt

Kì thi tốt nghiệp trung học phổ thông ở Việt Nam vừa kết thúc. Đề thi môn Ngữvăn, phần chính, yêu cầu thí sinh “phân tích diễn biến tâm lí và hành động củanhân vật Mị qua cảnh đêm mùa xuân Mị muốn đi chơi và bị trói trong tác phẩm ‘Vợchồng A Phủ’ của Tô Hoài“.

Ảnh minh họa

Năm ngoái, đề thi tuyển sinh vào đại học môn Ngữ vănkhối D đặt câu hỏi: “Việc Mị nhìn thấy ‘dòng nước mắt lấp lánh bò xuống hai hõmmá đã đen xám lại’ của A Phủ diễn ra trong hoàn cảnh nào? Sự việc ấy có ý nghĩagì đối với tâm lí của nhân vật Mị?“

Việc “Vợ chồng A Phủ”, một tác phẩm thuộc dòng văn học “Hiện thực Đoán trước”,trung bình về mọi phương diện dù đã được chiếu cố mầu sắc miền ngược [i], thườngxuyên được chọn làm cửa ải để học sinh Việt Nam vượt qua bậc tú tài và thậm chíđể vào đại học cũng đáng chú ý như các yêu cầu đặt ra cho thí sinh. Muôn thuở làphân tích giá trị (nhân đạo, hiện thực) của tác phẩm, phân tích nhân vật Mị(hành động, tâm lí), phân tích Mị trong đêm tình mùa xuân, phân tích Mị trongđêm cởi trói cho A Phủ, phân tích Mị mặt buồn rười rượi, phân tích Mị sức sốngtiềm tàng, phân tích hình tượng nắm lá ngón Mị ném xuống đất, phân tích hìnhtượng tiếng sáo Mị nghe, so sánh hình tượng Mị bị trói đứng và A Phủ bị tróiđứng…

Khổ quá, đó là một tác phẩm hoàn toàn đơn giản, bố cục phẳng, tình tiết dễ hiểu,các nhân vật được đặt đúng những chỗ đã đánh dấu, tốc độ kể thong thả, ngôn ngữkhông có gì đặc biệt, thủ pháp không có gì đặc sắc. Có gì mà phân tích ở đó? Đàosâu một tác phẩm như thế chỉ chọc rách mặt giấy, vì vậy tiêu chuẩn khả dĩ duynhất là thuộc bài và phát biểu cảm tưởng trong khuôn khổ và theo định hướng.Thuộc bài ở đây là thuộc làu làu. Chẳng hạn thí sinh phải nhớ đúng tình tiết Mịđã nhìn thấy A Phủ khóc trong hoàn cảnh nào. Không phải khóc chung chung. Phảilà khóc chính xác với “dòng nước mắt lấp lánh bò xuống hai hõm má đã đen xámlại”.

Vì thế mà có quy định “thí sinh không được sử dụng tài liệu. Giám thị không giảithích gì thêm.”

Đề thi ở Đức

Sau đây là yêu cầu đặt ra với thí sinh Đức trong một đề thi tốt nghiệp trunghọc, môn Ngữ văn:

Trích đoạn Vladimir Nabokov nói về tác phẩm “Hóa thân” của Franz Kafka:

Bây giờ trước khi nói về “Hóa thân”, tôi muốn xác định rõ là tôi phản đối haiquan điểm mà một số người đại diện. Tôi hoàn toàn bác bỏ khẳng định của Max Brodrằng chỉ có thể dùng phạm trù thiêng liêng (nhưng không phải sự thiêng liêng củavăn học) để nhìn nhận sự nghiệp của Kafka. Kafka trước hết là một nghệ sĩ, nhưngdù cho rằng nghệ sĩ nào cũng có chút thiêng liêng (một nhận định khá trùng vớiquan niệm của tôi) thì tôi vẫn không tin rằng có thể đọc ra tính tôn giáo trongthiên tài của Kafka.

Tiếp theo, tôi bác bỏ quan điểmcủa phái Freud. Thí dụ, những người dùng học thuyết của Freud để diễn giải Kafka(như Charles Neider trong “The Frozen Sea” [1948]) cho rằng “Hóa thân” dựa trênmặc cảm Oedipus của Kafka và cảm giác cả đời có lỗi với người cha. Phái này cònlí giải rằng trong ngôn ngữ biểu tượng thần bí, trẻ con xuất hiện dưới hình hàicủa sâu bọ – tôi hoài nghi điều đó -, và biểu tượng con bọ trong “Hóa thân” củaKafka là để diễn tả nhân vật người con, theo tinh thần của học thuyết Freud.

Cũng theo phái này,  biểutượng con bọ đó khắc họa chính xác cảm giác thua kém và vô giá trị của người conđối với người cha. Tôi bác bỏ cái mớ vớ vẩn này, vì điều tôi quan tâm là con bọcủa Kafka chứ không phải mấy con dế trong đầu các nhà diễn giải đó. Kafka giữthái độ hết sức phê phán với học thuyết Freud, vì ông thấy các lí thuyết củaFreud hiện lên như những hình ảnh mơ hồ, sơ lược, không thấu được những góc độriêng biệt, và điều quan trọng hơn là không thấu được bản chất của vấn đề. Ôngcoi phân tâm học (xin trích) là một “nhầm lẫn bất lực”. Đó là lí do tiếp theokhiến tôi bác bỏ cách nhìn theo phái Freud và muốn tập trung vào khoảnh khắcthao tác nghệ thuật. (…)

Nhân vật chính của “Hóa thân” là Gregor Samsa, con trai một gia đình trung lưu ởPraha. Các thành viên gia đình này là những con người tẻ nhạt, đầu óc tầmthường, chỉ coi trọng những giá trị vật chất, như những nhân vật trong tác phẩmcủa Flaubert. Năm năm trước, người cha bị thiệt hại mất gần hết gia sản nênGregor phải làm thuê cho một chủ nợ của cha, nghề rao mẫu hàng vải.

Người cha hết việc, cô em gáiGrete chưa đủ tuổi đi làm và bà mẹ mắc chứng hen phế quản, nên chàng trai trẻGregor là người nuôi cả gia đình. Chàng còn tìm được cho gia đình một căn hộ đểsinh sống: trong một chung cư cho thuê, chính xác là tại phố Charlottenstraße,và căn hộ ấy được chia nhỏ, như sau này Gregor cũng bị chia nhỏ. Đó là năm 1912,câu chuyện diễn ra tại Praha, ở Châu Âu xưa. Lương giúp việc rẻ, nên gia đìnhSamsa có một cô người ở mười sáu tuổi (ít hơn Grete một tuổi) tên Anna và một bànấu bếp. Gregor thường rong ruổi đi công việc, nhưng đêm mà sau đó câu chuyệnbắt đầu thì chàng ngủ ở nhà, giữa hai chuyến công cán. Và đến đây, sự kinh hoàngxảy ra. (…)

Ta hãy xem xét kĩ hơn vụ biến dạng vừa xảy ra đó. Tuy sự thay đổi có khủng khiếpvà đáng bàng hoàng thật, nhưng không hề lạ lùng như thoạt tiên ta tưởng.

Một nhà phê bình có đầu óc (PaulL. Landsberg trong “The Kafka Problem” [1946], Angel Flores chủ biên) đã nhậnđịnh: “Ngủ trong một môi trường lạ, lúc tỉnh dậy ta hay bị một thoáng bànghoàng, một cảm giác hoang đường bất chợt, và một người làm nghề đi rao mẫu hàngthì chắc phải thường xuyên gặp cảnh này, vì không thể có sự ổn định nào tronghoàn cảnh sống đó.” Cảm giác về hiện thực phụ thuộc vào sự ổn định, vào sự bềnvững. Rốt cuộc thì tỉnh dậy thấy mình là Napoléon, là George Washington hay làmột con bọ cũng không có gì khác nhau lắm. (Tôi từng quen một người lúc tỉnh dậythấy mình là hoàng đế Brazil.) Mặt khác, sự cô đơn đi cùng với đặc thù lạ lùngcủa cái mà chúng ta gọi là hiện thực là điều xưa nay vẫn đặc trưng cho ngườinghệ sĩ, cho thiên tài, (…). Gia đình Samsa vây quanh con bọ hoang đường kiachẳng qua chỉ là biểu tượng của sự tầm thường vây quanh thiên tài.

Yêu cầu thí sinh:

1. Hãy tóm tắt và giải thích cách diễn giải của Nabokov.

2. Bằng kiến thức của mình về các tác phẩm của Kafka và các cách diễn giảichúng, hãy bình luận và đánh giá quan điểm của Nabokov.

Thí sinh được phép sử dụng tài liệu tùy ý trong phòng thi.

***

So sánh trên đây cho thấy học sinh Đức không cần phải thuộc bài (không có bàinào để thuộc). Nhưng cần: Thứ nhất, khả năng đọc hiểu đối với một văn bản kháphức tạp cả về nội dung lẫn hình thức biểu đạt (đoạn tiểu luận của Nabokov); thứhai, kiến thức đủ rộng (các tác phẩm của Kafka chứ không chỉ 5000 chữ như đoạntrích “Vợ chồng A Phủ” trong sách Ngữ văn 12); và thứ ba, khả năng cọ sát quanđiểm của riêng mình (với quan điểm của Nabokov) về Kafka.

Môn Ngữ văn ở bậc trung học phổ thông không có gì kì bí, vô tận hay phức tạp hơncác môn khác. Trong nhà trường ở Việt Nam, nó thất bại không phải vì quá khó,quá nặng, mà vì quá nhẹ và nông, với muôn thuở “Vợ chồng A Phủ”.

• Phạm Thị Hoài (Đức)
  
  Các tiêu đề nhỏ do tòa soạn đặt