Quy trình xuất bản sách giáo khoa theo chủ trương "một chương trình nhiều bộ sách" ở Việt Nam cơ bản gồm ba công đoạn: Biên soạn sách theo chương trình khung của Bộ; In ấn; và cuối cùng là tiếp thị, phát hành đến các địa phương, để thầy cô, trường học lựa chọn. Cả ba khâu này, nếu không được giám sát chặt, đều tiềm ẩn nguy cơ tham nhũng dưới nhiều hình thức.

Ở khâu biên soạn, thẩm định, khả năng dễ gặp nhất là xung đột lợi ích nếu chủ biên, tác giả một bộ sách giáo khoa cũng là thành viên trong Hội đồng thẩm định. Khi điều này xảy ra, quyết định duyệt bộ sách nào tiềm ẩn sự thiếu khách quan.

Ở khâu in ấn, là việc không tuân thủ quy định đấu thầu, tình trạng thông thầu, "quân xanh quân đỏ".

Đến giai đoạn phát hành, rủi ro tiêu cực có thể xảy ra ở khâu duyệt sách của Hội đồng lựa chọn sách giáo khoa địa phương. Trong quá trình này, phòng tiếp thị, phòng kinh doanh của các nhà xuất bản có thể tác động tới thành viên trong Hội đồng để nhận được ưu ái.

Đây cũng là những rủi ro dễ gặp phải ở nhiều quốc gia có quá trình chuyển đổi từ mô hình tập trung một bộ sách sang mô hình hỗn hợp, công tư cạnh tranh với nhiều bộ sách giáo khoa do nhiều nhà xuất bản biên soạn, in ấn và phân phối.

Kinh nghiệm của những quốc gia đã chuyển đổi thành công như Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore, Malaysia... chỉ ra rằng, lộ trình cải cách cần tiến hành theo những bước sau để giảm thiểu tình trạng "bớt xén, ăn chia" trong lĩnh vực xuất bản sách giáo khoa.

Đầu tiên, cần đẩy mạnh quá trình cổ phần hóa nhà xuất bản nhà nước. Công ty cổ phần với mô hình gồm Đại hội đồng cổ đông, Hội đồng quản trị, Ban kiểm soát và Tổng giám đốc... có thể hạn chế rủi ro tham nhũng, đặc biệt là những công ty cổ phần niêm yết trên sàn chứng khoán, sẽ gia tăng sự minh bạch bởi họ phải chịu áp lực quản trị hiệu quả, sự giám sát của thị trường, cổ đông và nhà đầu tư.

Thứ hai, theo khoản 1 Điều 24 Luật Cạnh tranh, một doanh nghiệp thống lĩnh thị trường khi có thị phần từ 30% trở lên, và nếu doanh nghiệp chiếm lĩnh tới 50% thị phần thì có thể khống chế thị trường. Trong khi đó, theo báo cáo của Cục Xuất bản, in và phát hành, trong năm 2023, doanh thu toàn ngành xuất bản đạt hơn 4.000 tỷ đồng thì có đến hơn 2.700 tỷ đồng đến từ Nhà xuất bản Giáo dục. Nói cách khác, doanh thu từ sách giáo khoa chiếm hơn 60% sản lượng và 65% doanh số. Với những chỉ số này, Nhà xuất bản Giáo dục đang thống lĩnh cả thị trường sách giáo khoa và thị trường xuất bản. Cuối năm 2022, Thanh tra Chính phủ xác định Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam đã lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường, độc quyền để đăng ký giá sách giáo khoa "cao bất hợp lý".

Vậy, câu hỏi đặt ra, liệu chính phủ có nên chia tách Nhà xuất bản Giáo dục thành hai đến ba nhà xuất bản để đảm bảo môi trường cạnh tranh bình đẳng, lành mạnh, có lợi cho người tiêu dùng, qua đó, giảm thiểu nguy cơ tham nhũng?

Thứ ba, chính phủ cần đẩy mạnh hơn nữa chủ trương "một chương trình nhiều bộ sách", thậm chí có thể cân nhắc thừa nhận nhà xuất bản tư nhân và để họ cạnh tranh xuất bản sách giáo khoa với đơn vị công.

Trên đây là trình tự về mặt chủ trương, chính sách vĩ mô có tính chất liên ngành giáo dục - xuất bản. Còn ở góc độ quản lý giáo dục, Bộ Giáo dục và Đào tạo nên minh bạch quá trình thẩm định bản thảo sách giáo khoa phù hợp với khung chương trình. Cụ thể, thành viên của Hội đồng thẩm định bao gồm đại diện đến từ giới xuất bản, hành chính giáo dục, giáo sư đại học, nhà nghiên cứu, giáo viên phổ thông, nhà báo... Các thành viên này phải tuân thủ nguyên tắc không xung đột lợi ích.

Ngoài ra, Hội đồng thẩm định của Bộ cần có quy chế làm việc công khai và minh bạch đối với các nhà xuất bản, các tác giả gửi bản thảo sách giáo khoa.

Nếu chính phủ quyết tâm cổ phần hóa nhà xuất bản nhà nước, thì với mô hình quản trị của công ty cổ phần, nhất là công ty có niêm yết trên sàn chứng khoản, rủi ro trong đấu thầu có thể giảm thiểu.

Ở giai đoạn lựa chọn và phân phối sách giáo khoa, kinh nghiệm của Nhật Bản cho thấy, nếu Hội đồng chọn sách công khai lý do lựa chọn sách giáo khoa cùng với biên bản cuộc họp thì có thể hạn chế tối đa hành vi "đi cửa sau" của nhà xuất bản. Với các nhà xuất bản bị phát hiện có hành vi sai trái, bất hợp pháp như hối lộ ủy viên Hội đồng lựa chọn, Bộ Giáo dục và Đào tạo có thể từ chối đơn xin sàng lọc sách giáo khoa năm tới của chính nhà xuất bản đó.

Quá trình chuyển đổi từ hệ thống tập trung một bộ sách sang mô hình cạnh tranh công tư nhiều bộ sách ở quốc gia nào cũng tiềm ẩn những rủi ro tham nhũng. Kinh nghiệm từ các nước đã thành công cho thấy, triển khai quá trình chuyển đổi một cách nhanh chóng, quyết liệt và minh bạch là điều kiện tiên quyết để quản trị và giảm thiểu rủi ro lợi dụng sự thay đổi chính sách để "ăn chia".

Trịnh Minh Tuấn

Quy trình xuất bản sách giáo khoa theo chủ trương "một chương trình nhiều bộ sách" ở Việt Nam cơ bản gồm ba công đoạn: Biên soạn sách theo chương trình khung của Bộ; In ấn; và cuối cùng là tiếp thị, phát hành đến các địa phương, để thầy cô, trường học lựa chọn. Cả ba khâu này, nếu không được giám sát chặt, đều tiềm ẩn nguy cơ tham nhũng dưới nhiều hình thức.

Ở khâu biên soạn, thẩm định, khả năng dễ gặp nhất là xung đột lợi ích nếu chủ biên, tác giả một bộ sách giáo khoa cũng là thành viên trong Hội đồng thẩm định. Khi điều này xảy ra, quyết định duyệt bộ sách nào tiềm ẩn sự thiếu khách quan.

Ở khâu in ấn, là việc không tuân thủ quy định đấu thầu, tình trạng thông thầu, "quân xanh quân đỏ".

Đến giai đoạn phát hành, rủi ro tiêu cực có thể xảy ra ở khâu duyệt sách của Hội đồng lựa chọn sách giáo khoa địa phương. Trong quá trình này, phòng tiếp thị, phòng kinh doanh của các nhà xuất bản có thể tác động tới thành viên trong Hội đồng để nhận được ưu ái.

Đây cũng là những rủi ro dễ gặp phải ở nhiều quốc gia có quá trình chuyển đổi từ mô hình tập trung một bộ sách sang mô hình hỗn hợp, công tư cạnh tranh với nhiều bộ sách giáo khoa do nhiều nhà xuất bản biên soạn, in ấn và phân phối.

Kinh nghiệm của những quốc gia đã chuyển đổi thành công như Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore, Malaysia... chỉ ra rằng, lộ trình cải cách cần tiến hành theo những bước sau để giảm thiểu tình trạng "bớt xén, ăn chia" trong lĩnh vực xuất bản sách giáo khoa.

Đầu tiên, cần đẩy mạnh quá trình cổ phần hóa nhà xuất bản nhà nước. Công ty cổ phần với mô hình gồm Đại hội đồng cổ đông, Hội đồng quản trị, Ban kiểm soát và Tổng giám đốc... có thể hạn chế rủi ro tham nhũng, đặc biệt là những công ty cổ phần niêm yết trên sàn chứng khoán, sẽ gia tăng sự minh bạch bởi họ phải chịu áp lực quản trị hiệu quả, sự giám sát của thị trường, cổ đông và nhà đầu tư.

Thứ hai, theo khoản 1 Điều 24 Luật Cạnh tranh, một doanh nghiệp thống lĩnh thị trường khi có thị phần từ 30% trở lên, và nếu doanh nghiệp chiếm lĩnh tới 50% thị phần thì có thể khống chế thị trường. Trong khi đó, theo báo cáo của Cục Xuất bản, in và phát hành, trong năm 2023, doanh thu toàn ngành xuất bản đạt hơn 4.000 tỷ đồng thì có đến hơn 2.700 tỷ đồng đến từ Nhà xuất bản Giáo dục. Nói cách khác, doanh thu từ sách giáo khoa chiếm hơn 60% sản lượng và 65% doanh số. Với những chỉ số này, Nhà xuất bản Giáo dục đang thống lĩnh cả thị trường sách giáo khoa và thị trường xuất bản. Cuối năm 2022, Thanh tra Chính phủ xác định Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam đã lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường, độc quyền để đăng ký giá sách giáo khoa "cao bất hợp lý".

Vậy, câu hỏi đặt ra, liệu chính phủ có nên chia tách Nhà xuất bản Giáo dục thành hai đến ba nhà xuất bản để đảm bảo môi trường cạnh tranh bình đẳng, lành mạnh, có lợi cho người tiêu dùng, qua đó, giảm thiểu nguy cơ tham nhũng?

Thứ ba, chính phủ cần đẩy mạnh hơn nữa chủ trương "một chương trình nhiều bộ sách", thậm chí có thể cân nhắc thừa nhận nhà xuất bản tư nhân và để họ cạnh tranh xuất bản sách giáo khoa với đơn vị công.

Trên đây là trình tự về mặt chủ trương, chính sách vĩ mô có tính chất liên ngành giáo dục - xuất bản. Còn ở góc độ quản lý giáo dục, Bộ Giáo dục và Đào tạo nên minh bạch quá trình thẩm định bản thảo sách giáo khoa phù hợp với khung chương trình. Cụ thể, thành viên của Hội đồng thẩm định bao gồm đại diện đến từ giới xuất bản, hành chính giáo dục, giáo sư đại học, nhà nghiên cứu, giáo viên phổ thông, nhà báo... Các thành viên này phải tuân thủ nguyên tắc không xung đột lợi ích.

Ngoài ra, Hội đồng thẩm định của Bộ cần có quy chế làm việc công khai và minh bạch đối với các nhà xuất bản, các tác giả gửi bản thảo sách giáo khoa.

Nếu chính phủ quyết tâm cổ phần hóa nhà xuất bản nhà nước, thì với mô hình quản trị của công ty cổ phần, nhất là công ty có niêm yết trên sàn chứng khoản, rủi ro trong đấu thầu có thể giảm thiểu.

Ở giai đoạn lựa chọn và phân phối sách giáo khoa, kinh nghiệm của Nhật Bản cho thấy, nếu Hội đồng chọn sách công khai lý do lựa chọn sách giáo khoa cùng với biên bản cuộc họp thì có thể hạn chế tối đa hành vi "đi cửa sau" của nhà xuất bản. Với các nhà xuất bản bị phát hiện có hành vi sai trái, bất hợp pháp như hối lộ ủy viên Hội đồng lựa chọn, Bộ Giáo dục và Đào tạo có thể từ chối đơn xin sàng lọc sách giáo khoa năm tới của chính nhà xuất bản đó.

Quá trình chuyển đổi từ hệ thống tập trung một bộ sách sang mô hình cạnh tranh công tư nhiều bộ sách ở quốc gia nào cũng tiềm ẩn những rủi ro tham nhũng. Kinh nghiệm từ các nước đã thành công cho thấy, triển khai quá trình chuyển đổi một cách nhanh chóng, quyết liệt và minh bạch là điều kiện tiên quyết để quản trị và giảm thiểu rủi ro lợi dụng sự thay đổi chính sách để "ăn chia".

Trịnh Minh Tuấn

Người dân "méo mặt" để mua được bánh trung thu cổ truyền Bảo Phương.

Chuyện người dân xếp hàng dài hàng km, chờ vài tiếng đồng hồ để mua được hộp bánh trung thu cổ truyền Bảo Phương trên phố Thụy Khuê, Tây Hồ, dường như đã không còn xa lạ với người dân Hà Nội.

“Bún mắng, cháo chửi” và giờ đây là “bánh trung thu sang chảnh” lần lượt “thử thách” khả năng chịu đựng của người dân. Tuy nhiên, không phải ai cũng đủ kiên nhẫn để xếp hàng mua bánh như thời bao cấp, nhất là trong những ngày mưa dầm, nắng to.

Theo bà T.H.G., một hộ dân sinh sống gần cửa hàng bánh trung thu Bảo Phương, mấy ngày gần đây, con phố này không lúc nào được yên ổn, nếu không vì người dân mua bánh đông đúc dẫn đến tình trạng lộn xộn, nhốn nháo thì cũng là cảnh mọi người đánh cãi chửi nhau.

Những cửa hàng bên cạnh đặt "chướng ngại vật" để khách không đứng lấn sang phần đường trước cửa nhà mình.

Bà G. kể, theo quy định của cửa hàng Bảo Phương, khách hàng phải xếp hàng để mua bánh theo thứ tự. Vì vậy, hàng dãy dài khách hàng đã đứng sang vỉa hè của nhiều nhà dân bên cạnh, trong đó có cửa hàng tạp hóa của nhà bà H. cách đó 3, 4 nhà. “Con gà tức nhau tiếng gáy”, khách của Bảo Phương xếp hàng dài mua bánh, đứng chắn hết lối vào cửa hàng tạp hóa, khiến tình trạng bán hàng ngày một ế ẩm, bà H. tức quá bèn đứng ra giữa đường, ngăn không cho người dân đứng ở khu vực trước cửa hàng nhà mình.

Người dân xếp hàng dài chờ đợi. Ảnh: VOV

Sau một bài chửi dài thành văn thành vần, bà H. xô xát với một khách hàng nam đang đứng xếp hàng mua bánh. Mọi việc lên đến đỉnh điểm khi bà H. tức khí bỗng nhiên… tụt quần, vỗ bồm bộp vào "vùng tam giác" nhằm dằn mặt đối thủ. Có lẽ do mất quá nhiều thời gian chờ mua bánh, nam thanh niên nổi cơn thịnh nộ, cộng với những câu chửi như tát nước vào mặt của bà chủ quán tạp hóa, anh này cũng phừng phừng tụt ngay cả quần bé lẫn quần lớn, hất “của quý” về phía mặt bà già thách thức.

Hai người lớn gồm một bà già, một thanh niên đang cãi nhau bỗng chốc ai nấy trần như nhộng, khiến những người đi đường không khỏi hốt hoảng.

Theo quy định của Bảo Phương, khách hàng chỉ được mua tối đa 2 hộp bánh, dù đã mất công xếp hàng trong bao lâu, và phải cầm sẵn tiền thanh toán trên tay.

Cũng theo bà G., một vụ xô xát khác cũng đã xảy ra giữa khách mua bánh và chủ cửa hàng Bảo Phương, khiến 2 người trong cửa hàng này phải… đi viện.

Theo đó, việc phải xếp hàng quá lâu để mua bánh cùng chế độ “phát chẩn” và sự cáu kỉnh trong thái độ bán hàng của chủ cửa hàng Bảo Phương đã khiến một khách hàng bực tức.

Nam khách hàng định mua 4 hộp bánh, nhưng Bảo Phương quy định chỉ bán 2 hộp/lần mua, chủ cửa hàng yêu cầu anh này quay lại xếp hàng để mua tiếp 2 hộp nữa với thái độ có phần hỗn hào. Nam khách hàng bực tức bỏ đi, sau đó, anh ta đã quay lại và ném một viên gạch lớn vào bên trong cửa hàng. Hòn gạch to bay trúng đầu 2 nhân viên đang nhào bột, khiến cả hai phải nhập viện tức thì.

Không dừng lại ở đó, theo một số người dân, sáng sớm hôm sau, khách hàng này còn quay lại, đổ nguyên một thùng phân và chất thải ra trước cửa cửa hàng Bảo Phương cho thỏa nỗi bực dồn nén bấy lâu nay.

Giao thông đi lại khu vực gần cửa hàng bánh hỗn loạn, thường xuyên ùn tắc.

Ảnh: VOV

Ông M.K.A, một người dân sống gần cửa hàng Bảo Phương, cho biết, năm nào cũng vậy, khoảng 1 tháng trước ngày rằm trung thu, khu vực này lại trở nên náo loạn hơn bao giờ hết, đặc biệt càng gần sát ngày rằm không khí càng ồn ào, nhộn nhạo.

Giao thông đi lại tắc nghẽn, người dân tranh cãi đánh chửi nhau, có khi họ đuổi đánh nhau chạn tán loạn trên phố vì kẻ đến trước người đến sau giành chỗ đứng… khiến con phố nhỏ vốn yên bình bỗng dưng như một phường hàng tôm, hàng cá. Nhiều người già, thần kinh yếu đã phải lánh nạn sang nhà người thân ở các nơi khác sống tạm, qua rằm trung thu mới dám quay về ở nhà mình.

Sự náo loạn của khu phố Hà Nội khiến không ít người đi đường và nhiều người dân trên cả nước không khỏi băn khoăn, liệu loại bánh cổ truyền này có xứng đáng với thời gian, công sức, tiền bạc và cả sức chịu đựng mà người dân đã bỏ ra để mua hay không?

(Theo Xzone/Tri thức thời đại)