Cuốn sách là một tiểu luận ngắn gọn nhưng hàm chứa nhiều nội dung đáng giá về pháp quyền, đi từ những thảo luận chung về nguyên tắc cho đến phân tích về các trường hợp cụ thể, phần nhiều trong đó được rút ra từ chính sự quan sát và trải nghiệm của Bingham trong vai trò thẩm phán. Sự đơn giản và khúc chiết, đôi khi pha cả chút hài hước, trong cách viết của một thẩm phán kỳ cựu khiến cuốn sách có thể dễ dàng tiếp cận bất cứ độc giả nào, không chỉ là những người hiểu biết về pháp luật. 

Đối với người đọc phổ thông, chương 2 (Những cột mốc lịch sử) có lẽ là phần thú vị nhất. Dưới ngòi bút của Tom Bingham, độc giả sẽ được quay ngược dòng lịch sử và đi qua những dấu mốc cũng như văn bản quan trọng trong việc hình thành nên khái niệm pháp quyền ngày nay: từ câu chuyện về bản Đại Hiến chương mà vua John nước Anh phải ký dưới sức ép của người dân, về “Ngũ Hiệp sĩ” bị giam giữ vì từ chối yêu cầu của Nhà vua, về cuộc “Cách mạng vinh quang” không đổ máu của nước Anh, đến sự ra đời của Hiến pháp Mỹ và những bản tuyên ngôn về Nhân quyền. 

Độc giả sẽ thấy rằng pháp quyền không phải một khái niệm được ra đời sau một đêm hay bởi một vài bộ óc riêng lẻ, mà là kết quả của cả hành trình dài hàng trăm năm và bởi rất nhiều thế hệ đã đấu tranh không ngừng nghỉ vì một tương lai tốt đẹp hơn. 

Phần tiếp theo thảo luận về các nguyên tắc căn bản của pháp quyền, bao gồm nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật, giới hạn quyền lực đối với những người thực thi pháp luật và bảo vệ nhân quyền, trong đó có quyền được xét xử công bằng. Bảo vệ nhân quyền là một trong những nội dung quan trọng nhất của pháp quyền: điều này đã được Tom Bingham nhấn mạnh không chỉ một lần. 

Tuy vậy, ông hiểu rõ rằng việc xác định những giới hạn trong việc bảo vệ một số quyền là không hề dễ dàng: điều này thể hiện rõ ràng nhất qua tranh luận về quyền tự do tôn giáo hay quyền tự do biểu đạt. 

Tuy nhiên, ông cũng chỉ trích thẳng thừng một số người mà vì những lý do liên quan đến an ninh hay trật tự xã hội, muốn hạn chế hay thậm chí tước bỏ bất kỳ quyền căn bản nào khỏi sự bảo vệ của pháp luật: liệu rằng chính họ có muốn sống trong một quốc gia nơi mà những quyền này không được pháp luật bảo vệ?

Tương tự, quan điểm của ông đối với quyền được xét xử công bằng cũng cho thấy một sự tin tưởng tuyệt đối rằng công lý sẽ chỉ được đảm bảo bởi một hệ thống pháp luật tuân thủ chặt chẽ các nguyên tắc của pháp quyền. 

Đọc đến các chương cuối của cuốn sách bàn về thách thức của chiến tranh và chủ nghĩa khủng bố đối với việc thực thi pháp quyền ở cấp độ quốc tế, độc giả sẽ thấy rằng con đường đến với pháp quyền vốn không “trải hoa hồng”, mà ngược lại, đầy căng thẳng và mâu thuẫn. 

Những vấn đề như chiến tranh xâm lược, tị nạn, theo dõi và giám sát người dân, giam giữ không qua xét xử, dẫn độ bất thường hay tra tấn nghi phạm khủng bố đều đặt ra nhiều câu hỏi khó có lời giải thoả đáng đối với việc bảo vệ nhân quyền. Và nỗ lực ngăn ngừa thảm hoạ khủng bố dường như tương phản một cách khắc nghiệt đối với việc bảo đảm và thực thi pháp quyền trên bình diện quốc tế. 

Có lẽ mỗi người sẽ có quan điểm của riêng mình, nhưng nhận định của nhà tư tưởng Dawson mà Bingham đã trích dẫn thay cho lời kết của chương này sẽ khiến không ít độc giả phải suy ngẫm: “Ngay khi con người quyết định rằng họ được phép dùng mọi phương tiện để chống lại một cái ác, thì họ không còn phân biệt được cái thiện với cái ác mà họ muốn diệt trừ nữa”.

Do văn phong tương đối dễ hiểu và hiện đại nên việc dịch sang tiếng Việt hầu như không gặp nhiều khó khăn. Tuy nhiên, bởi cuốn sách vốn được viết cho độc giả nước Anh nên có những chi tiết liên quan đến lịch sử mà dịch giả phải tìm hiểu để chú thích thêm cho độc giả Việt Nam. 

Tương tự, hiểu rằng cuốn sách sẽ thu hút cả những độc giả phổ thông muốn tìm hiểu về pháp quyền nói riêng và pháp luật nói chung, nhóm biên dịch đã chú ý giải thích những thuật ngữ chuyên môn một cách dễ hiểu nhất. 

Nhìn chung, Về pháp quyềnlà một lựa chọn không thể đúng đắn hơn để giới thiệu với độc giả Việt Nam những thông tin cơ bản và dễ tiếp cận nhất. Thay vì đưa ra một định nghĩa cụ thể về pháp quyền, Tom Bingham đã phân tích khái niệm này dưới nhiều góc độ khác nhau và khiến cho độc giả hiểu được pháp quyền là gì. Không phải bằng những điều luật khô khan mà bằng những câu chuyện, trăn trở và thách thức mà cho đến nay vẫn không ngừng xoay vần theo những chặng đường mới của nhân loại. 

Tại Việt Nam, khái niệm "pháp quyền" hay "nhà nước pháp quyền" không còn xa lạ khi mà thuật ngữ "nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa" được đề cập tại các văn kiện chính thức của Đảng Cộng sản Việt Nam kể từ năm 1991. 

Nhưng "nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa" lại là một khái niệm có nhiều khác biệt so với "pháp quyền" mà Tom Bingham đề cập đến trong tác phẩm của mình. 

Cũng như Tom Bingham, người Anh tự hào về về truyền thống pháp quyền qua hàng trăm năm lịch sử, thấm nhuần trong thực hành chính trị cũng như thực hành tư pháp dù nước Anh không có bản hiến pháp thành văn. Trong khi đó, "nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa" là một khái niệm mang tính chính trị, một mục tiêu cần hướng đến trong quá trình xây dựng và vận hành chính quyền, cũng như mối quan hệ giữa chính quyền đó với nhân dân. 

Đồng thời, độc giả cần lưu ý rằng những ý tưởng về pháp quyền trong tác phẩm này mang tính tham khảo thay vì có thể áp dụng trực tiếp trong bối cảnh pháp luật Việt Nam, bởi hệ thống pháp luật Anh quốc có nhiều điểm khác biệt so với hệ thống pháp luật nước ta, đặc biệt liên quan đến vai trò của thẩm phán. 

Hồ Nam - Quỳnh Anh

Cuốn sách Về pháp quyền (The Rule of Law)ra đời như một nỗ lực diễn giải những đúc kết và suy ngẫm về chủ đề này bởi Thomas (Tom) Bingham, cựu thẩm phán tối cao thuộc Thượng viện Anh và được xem là một trong hai thẩm phán vĩ đại nhất thế kỷ XX của Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ireland, sau gần như cả cuộc đời cống hiến cho pháp luật và công lý. 

Cuốn sách là một tiểu luận ngắn gọn nhưng hàm chứa nhiều nội dung đáng giá về pháp quyền, đi từ những thảo luận chung về nguyên tắc cho đến phân tích về các trường hợp cụ thể, phần nhiều trong đó được rút ra từ chính sự quan sát và trải nghiệm của Bingham trong vai trò thẩm phán. Sự đơn giản và khúc chiết, đôi khi pha cả chút hài hước, trong cách viết của một thẩm phán kỳ cựu khiến cuốn sách có thể dễ dàng tiếp cận bất cứ độc giả nào, không chỉ là những người hiểu biết về pháp luật. 

Đối với người đọc phổ thông, chương 2 (Những cột mốc lịch sử) có lẽ là phần thú vị nhất. Dưới ngòi bút của Tom Bingham, độc giả sẽ được quay ngược dòng lịch sử và đi qua những dấu mốc cũng như văn bản quan trọng trong việc hình thành nên khái niệm pháp quyền ngày nay: từ câu chuyện về bản Đại Hiến chương mà vua John nước Anh phải ký dưới sức ép của người dân, về “Ngũ Hiệp sĩ” bị giam giữ vì từ chối yêu cầu của Nhà vua, về cuộc “Cách mạng vinh quang” không đổ máu của nước Anh, đến sự ra đời của Hiến pháp Mỹ và những bản tuyên ngôn về Nhân quyền. 

Độc giả sẽ thấy rằng pháp quyền không phải một khái niệm được ra đời sau một đêm hay bởi một vài bộ óc riêng lẻ, mà là kết quả của cả hành trình dài hàng trăm năm và bởi rất nhiều thế hệ đã đấu tranh không ngừng nghỉ vì một tương lai tốt đẹp hơn. 

Phần tiếp theo thảo luận về các nguyên tắc căn bản của pháp quyền, bao gồm nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật, giới hạn quyền lực đối với những người thực thi pháp luật và bảo vệ nhân quyền, trong đó có quyền được xét xử công bằng. Bảo vệ nhân quyền là một trong những nội dung quan trọng nhất của pháp quyền: điều này đã được Tom Bingham nhấn mạnh không chỉ một lần. 

Tuy vậy, ông hiểu rõ rằng việc xác định những giới hạn trong việc bảo vệ một số quyền là không hề dễ dàng: điều này thể hiện rõ ràng nhất qua tranh luận về quyền tự do tôn giáo hay quyền tự do biểu đạt. 

Tuy nhiên, ông cũng chỉ trích thẳng thừng một số người mà vì những lý do liên quan đến an ninh hay trật tự xã hội, muốn hạn chế hay thậm chí tước bỏ bất kỳ quyền căn bản nào khỏi sự bảo vệ của pháp luật: liệu rằng chính họ có muốn sống trong một quốc gia nơi mà những quyền này không được pháp luật bảo vệ?

Tương tự, quan điểm của ông đối với quyền được xét xử công bằng cũng cho thấy một sự tin tưởng tuyệt đối rằng công lý sẽ chỉ được đảm bảo bởi một hệ thống pháp luật tuân thủ chặt chẽ các nguyên tắc của pháp quyền. 

Đọc đến các chương cuối của cuốn sách bàn về thách thức của chiến tranh và chủ nghĩa khủng bố đối với việc thực thi pháp quyền ở cấp độ quốc tế, độc giả sẽ thấy rằng con đường đến với pháp quyền vốn không “trải hoa hồng”, mà ngược lại, đầy căng thẳng và mâu thuẫn. 

Những vấn đề như chiến tranh xâm lược, tị nạn, theo dõi và giám sát người dân, giam giữ không qua xét xử, dẫn độ bất thường hay tra tấn nghi phạm khủng bố đều đặt ra nhiều câu hỏi khó có lời giải thoả đáng đối với việc bảo vệ nhân quyền. Và nỗ lực ngăn ngừa thảm hoạ khủng bố dường như tương phản một cách khắc nghiệt đối với việc bảo đảm và thực thi pháp quyền trên bình diện quốc tế. 

Có lẽ mỗi người sẽ có quan điểm của riêng mình, nhưng nhận định của nhà tư tưởng Dawson mà Bingham đã trích dẫn thay cho lời kết của chương này sẽ khiến không ít độc giả phải suy ngẫm: “Ngay khi con người quyết định rằng họ được phép dùng mọi phương tiện để chống lại một cái ác, thì họ không còn phân biệt được cái thiện với cái ác mà họ muốn diệt trừ nữa”.

Do văn phong tương đối dễ hiểu và hiện đại nên việc dịch sang tiếng Việt hầu như không gặp nhiều khó khăn. Tuy nhiên, bởi cuốn sách vốn được viết cho độc giả nước Anh nên có những chi tiết liên quan đến lịch sử mà dịch giả phải tìm hiểu để chú thích thêm cho độc giả Việt Nam. 

Tương tự, hiểu rằng cuốn sách sẽ thu hút cả những độc giả phổ thông muốn tìm hiểu về pháp quyền nói riêng và pháp luật nói chung, nhóm biên dịch đã chú ý giải thích những thuật ngữ chuyên môn một cách dễ hiểu nhất. 

Nhìn chung, Về pháp quyềnlà một lựa chọn không thể đúng đắn hơn để giới thiệu với độc giả Việt Nam những thông tin cơ bản và dễ tiếp cận nhất. Thay vì đưa ra một định nghĩa cụ thể về pháp quyền, Tom Bingham đã phân tích khái niệm này dưới nhiều góc độ khác nhau và khiến cho độc giả hiểu được pháp quyền là gì. Không phải bằng những điều luật khô khan mà bằng những câu chuyện, trăn trở và thách thức mà cho đến nay vẫn không ngừng xoay vần theo những chặng đường mới của nhân loại. 

Tại Việt Nam, khái niệm "pháp quyền" hay "nhà nước pháp quyền" không còn xa lạ khi mà thuật ngữ "nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa" được đề cập tại các văn kiện chính thức của Đảng Cộng sản Việt Nam kể từ năm 1991. 

Nhưng "nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa" lại là một khái niệm có nhiều khác biệt so với "pháp quyền" mà Tom Bingham đề cập đến trong tác phẩm của mình. 

Cũng như Tom Bingham, người Anh tự hào về về truyền thống pháp quyền qua hàng trăm năm lịch sử, thấm nhuần trong thực hành chính trị cũng như thực hành tư pháp dù nước Anh không có bản hiến pháp thành văn. Trong khi đó, "nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa" là một khái niệm mang tính chính trị, một mục tiêu cần hướng đến trong quá trình xây dựng và vận hành chính quyền, cũng như mối quan hệ giữa chính quyền đó với nhân dân. 

Đồng thời, độc giả cần lưu ý rằng những ý tưởng về pháp quyền trong tác phẩm này mang tính tham khảo thay vì có thể áp dụng trực tiếp trong bối cảnh pháp luật Việt Nam, bởi hệ thống pháp luật Anh quốc có nhiều điểm khác biệt so với hệ thống pháp luật nước ta, đặc biệt liên quan đến vai trò của thẩm phán. 

Hồ Nam - Quỳnh Anh

- Ông Hoàng Ngọc Vinh, Vụ trưởng Vụ Giáo dục chuyên nghiệp (Bộ GD-ĐT) trao đổi về chủ trương phân luồng trong cơ cấu hệ thống giáo dục quốc dân vừa trình Chính phủ xem xét. 

Ông Hoàng Ngọc Vinh cho biết: Cơ cấu hệ thống giáo dục quốc dân Bộ GD-ĐT vừa trình Chính phủ không phải là điều kiện cần và đủ để giải quyết bài toán phân luồng mà chúng ta đặt ra lâu nay nhưng chưa giải quyết hiệu quả.

Có thể xem cơ cấu hệ thống là một trong các điều kiện cần thiết, quan trọng để hình thành các “luồng" cho học sinh (HS) theo nhu cầu học tập suốt đời, năng lực, điều kiện bản thân để hoàn thiện trình độ học vấn, tay nghề với hy vọng cải thiện cơ hội việc làm và có thu nhập.

Ông Hoàng Ngọc Vinh

Nếu nói phân luồng theo thị trường lao động thì theo UNESCO trong tài liệu phân loại các tiêu chuẩn quốc tế về giáo dục (ISCED 2011) thì chỉ có một nhánh phân luồng sớm ra thị trường lao động mà không rõ là phân luồng theo nhóm kỹ năng nào thị trường lao động cần, do không thể dự báo được nhu cầu chính xác và do bản chất thay đổi, biến động của thị trường lao động.

Vì thế đòi hỏi cơ cấu hệ thống giáo dục vốn ổn định giúp phân luồng theo thị trường lao động luôn biến động sẽ không làm được.

Kinh nghiệm cho hay, ở địa phương nào cấp ủy Đảng, chính quyền, các tổ chức chính trị xã hội vào cuộc cùng với sự năng động của cán bộ lãnh đạo nhà trường và đội ngũ giáo viên, có sự hỗ trợ tích cực của doanh nghiệp, phối hợp giữa cơ sở giáo dục phổ thông và đào tạo nghề...thì ở đó sự phân luồng diễn ra khá tốt.

Việt Nam đã tham khảo kinh nghiệm của thế giới như thế nào trong thiết kế thời gian đào tạo đối với học sinh từ tiểu học lên THPT?

- Cơ cấu hệ thống giáo dục quốc dân của Việt Nam cũng tham khảo nhiều quốc gia trên thế giới có nền giáo dục tiên tiến và đã thể hiện ở cơ cấu hệ thống. 

Nhưng chúng ta cần nhìn rõ hơn yếu tố thị trường lao động cũng như cấu trúc, điều kiện của nền kinh tế, mối quan hệ giữa ngành kinh tế với GD-ĐT, cũng như các chính sách phát triển bền vững đất nước ảnh hưởng đến chính sách GD-ĐT.

Chúng ta muốn làm như các nước tiên tiến nhưng chịu ràng buộc ở điều kiện văn hóa, tài chính cho giáo dục. 

Lấy ví dụ ở 27 quốc gia thuộc Liên minh châu Âu, chi phí trung bình một năm cho một người học nghề ban đầu năm 2006 lên đến 6.985 EUR. Đến năm 2009 con số này là 8.098 EUR, liệu chúng ta có thể theo được các quốc gia đó không với điều kiện tài chính cho giáo dục như hiện nay?

Chính một số chuyên gia  Ngân hàng thế giới khuyến cáo các quốc gia đông dân khi việc làm thiếu và chưa dự báo tốt nhu cầu thị trường lao động, thì các chính phủ nên tập trung giáo dục phổ thông có chất lượng để tạo nền tảng cho người lao động tương lai có năng lực học tập suốt đời, dễ đào tạo khi thị trường lao động thay đổi.

Việc tuyển dụng hàng chục ngàn lao động hầu hết tốt nghiệp THPT được đào tạo kỹ năng làm việc trong doanh nghiệp high-tech thuộc Công ty Điện tử Samsung có thể xem là ví dụ để góp phần hình thành chính sách phân luồng.

Vì thế, Bộ GD-ĐT luôn quan niệm phân luồng vì việc làm (hình thành năng lực nghề nghiệp) và vì thu nhập của người lao động  thì khi đó hệ thống của chúng ta sẽ mở hơn - nghĩa là phải đào tạo hướng đến trình độ bằng cấp và đào tạo kỹ năng.

Với phương án này, Bộ sẽ có bước đi tiếp theo như thế nào để đảm bảo phân luồng thành công?

- Với tư cách là cơ quan có trách nhiệm tham mưu cho Đảng và nhà nước về chính sách, chiến lược phát triển giáo dục, và qua kinh nghiệm thực tế trong, ngoài nước, Bộ đã phân tích tất cả các yếu tố, nguyên nhân và rút ra những bài học về công tác phân luồng.

Định hướng đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục có một phương châm chỉ đạo xuyên suốt là hình thành năng lực cho người học, tiếp cận theo kết quả hình thành năng lực ở đầu ra của quá trình. 

Vì thế giáo dục cơ bản 9 năm sẽ giúp cho người học có được kiến thức, kỹ năng nền tảng để đi theo những con đường học tập và lao động khác nhau. Tất nhiên, cá biệt vẫn có những HS năng khiếu sau tiểu học đã vào các trường năng khiếu nghệ thuật như hiện nay vừa học văn hóa vừa học các kỹ năng đáp ứng nhu cầu và phát triển tiềm năng của các em.

Nhưng, nếu chỉ mình Bộ GD-ĐT sẽ không làm nổi công tác phân luồng nếu không có sự vào cuộc của các cấp ủy Đảng, chính quyền các địa phương, các Bộ ngành, các doanh nghiệp và các tổ chức chính trị xã hội cũng như toàn xã hội.

Chúng ta không thể giải quyết bài toán phân luồng thành công với nhiều ẩn số bằng công cụ giản đơn được. Cơ cấu hệ thống giáo dục chỉ nên xem là một trong những điều kiện cần thiết để đóng góp vào quá trình phân luồng và học suốt đời cho người học.

Để thành công còn rất nhiều yếu tố thiết yếu khác từ điều kiện kinh tế, tài chính đến thay đổi nhận thức của xã hội với học nghề, sự vào cuộc quyết liệt của hệ thống và sự tham gia của các doanh nghiệp đặt trong bối cảnh toàn cầu hóa và một thế giới việc làm đầy biến động.

Việc rút ngắn thời gian đào tạo đại học từ 4-6 năm xuống 3-4 năm dựa trên cơ sở nào, thưa ông?

- Việc đề xuất rút ngắn thời gian đào tạo là hợp với xu thế chung của thế giới và nâng cao hiệu quả đào tạo hiện nay ở Châu Âu theo tiến trình Bologna (sáng kiến cải cách giáo dục đại học của các nước Châu Âu bắt đầu vào năm 1999) thì thời gian đào tạo ĐH, thạc sĩ, tiến sĩ theo thứ tự là 3, 5, 8 năm kể từ sau khi tốt nghiệp THPT.

Các nước đang điều chỉnh dần theo khung này. Tất nhiên phải có lộ trình. Ngay cả những nước EU đến nay vẫn chưa thực hiện đúng khung đó.

Như vậy khung thời gian này là hướng mà các chương trình đào tạo sẽ hướng tới để tạo nên sự thống nhất tương đối trình độ, chương trình đào tạo chung.

Hiện nay các trường áp dụng hệ thống đào tạo tín chỉ nên có những sinh viên đã có thể tốt nghiệp đại học trong thời gian 3 năm. Vì vậy cơ cấu hệ thống của ta đề nghị GDDH từ 3-4 năm là theo tinh thần đó.

- Cảm ơn ông!

• Văn Chung (Email: [email protected])

XEM THÊM