Chia sẻ về cuộc sống mưu sinh trên sông nước, anh Hiệp kể, ngày xưa, cá tôm dễ kiếm, cuộc sống dân chài còn kiếm được cái ăn cái mặc. Bây giờ, thủy sản khan hiếm nên dân vạn chài đối mặt với muôn vàn khó khăn.

Tùy vào con nước, dân chài có khi đi cả chục cây số lên ngược sông Lam ở huyện Nam Đàn, Thanh Chương… mới may mắn bắt được cá to. Đi thuyền cả ngày cũng chỉ kiếm được 200 - 300.000 đồng, phải chi tiêu tằn tiện mới đủ lo cho mấy miệng ăn trong nhà.

Không chỉ đối mặt với khó khăn, vất vả mưu sinh, hàng chục người dân xóm vạn chài nơi đây còn vô cùng ám ảnh với những lúc mưa bão về. 

“Trời yên gió lặng đã đành, mỗi lần bão về mà gặp giông lốc thì rất nguy hiểm, sóng gió có thể nhấn chìm cả nhà bất cứ lúc nào. Chúng tôi phải nép thuyền sát bờ hoặc lên bờ xin tá túc nhà người quen, mong vượt qua mùa mưa bão càng nhanh càng tốt”-  anh Hiệp chia sẻ.

Ước mơ 3 đời có ngày an cư trên đất liền

Cạnh thuyền của anh Hiệp là thuyền của gia đình anh Phạm Ngọc Hoài (48 tuổi, trú xóm 2, xã Xuân Lam). Chiếc thuyền nhỏ được làm bằng xi măng, lợp mái tôn, chiều rộng 2m, chiều dài hơn 6m.

“Căn nhà” di động này đã gắn bó với các thành viên trong gia đình anh Hoài suốt nhiều năm. Mọi sinh hoạt thường ngày chỉ quanh quẩn trên diện tích nhỏ hẹp ấy.

Gia đình anh Hoài kiếm sống bằng nghề đánh bắt cá trên sông Lam. Đều đặn, cả nhà anh phải dậy từ 5h sáng để đánh cá. 

“Đời ông bà tôi đã trôi nổi trên sông nước. Tôi có 3 người con (1 gái, 2 trai). Con gái đầu may mắn có công việc và lên bờ lấy chồng. Còn 2 cậu con trai học lớp 4 và lớp 7 đang sống trên thuyền cùng bố mẹ” - anh Hoài chia sẻ.

Sinh ra trên những con thuyền giữa bập bềnh sóng nước, những đứa trẻ làng chài phải theo cha mẹ ngược xuôi kiếm sống. Trước đây, người dân gần như chỉ biết được mặt chữ. Các thế hệ sau này đã có nhiều cố gắng vươn lên nhưng việc học rất hạn chế. 

“Ở cái xóm vạn chài này, con em hầu hết chỉ học hết tiểu học, cấp 2 là nghỉ rồi” - anh Hoài bộc bạch. 

Điều khiến anh Hoài lo lắng là đồng tiền kiếm được từ chài lưới ngày càng khó khăn, kinh tế không đủ trang trải, việc học hành của 2 con anh sẽ bị dang dở giữa chừng.

Bởi vậy, như tất cả những người đã gắn bó với sông nước gần nửa đời người, lên bờ là điều anh Hoài và gia đình 3 thế hệ luôn khát khao. 

“Mong muốn lớn nhất của tôi là có mảnh đất nho nhỏ để an cư lạc nghiệp, con cháu sau này có nơi ăn, chốn ở và không còn phải lênh đênh trên sông nước như ông bà, bố mẹ” - người đàn ông trải lòng.

May mắn hơn gia đình anh Hoài, nhà chị Phạm Thị Hoa (42 tuổi) có 8 nhân khẩu nhưng không phải chen chúc nhau dưới thuyền. Gia đình chị được phép dựng nhà trên mép sông Lam để tá túc. Gọi là nhà nhưng cũng chỉ là tường xây thô sơ, phía trên lợp bằng mái tôn xập xệ.

Chị Hoa kể rằng, cách đây ít năm, bão đánh hỏng con thuyền mưu sinh của gia đình. Không còn chỗ tá túc, anh chị đành phải xin chính quyền xã cho dựng căn nhà này trên đất địa phương quản lý. Con thuyền cũ được gia đình sửa lại, đưa lên bờ dựng cạnh nhà. Mỗi lúc nước dâng, nhà bị ngập thì cả gia đình leo lên thuyền.

Lênh đênh trên thuyền, các hộ dân vạn chài cũng gặp nhiều rủi ro và tai nạn sông nước. Đặc biệt là trẻ em từ 3- 4 tuổi phải theo cha mẹ đi thuyền, chỉ cần bất cẩn là rơi xuống sông. 

“Có gia đình mải lo làm ăn, bỏ lại con trong khoang thuyền, rất nguy hiểm. Bây giờ, chúng tôi chỉ mong mỏi được lên bờ để thoát khỏi cảnh sông nước”, chị Hoa tâm sự về khát vọng của gia đình.

Trao đổi với VietNamNet, ông Nguyễn Văn Phận - Chủ tịch UBND xã Xuân Lam (huyện Hưng Nguyên) cho biết, chính quyền xã đã làm đề xuất thực hiện dự án tái định cư cho các hộ dân ở làng chài, nhưng dự án chưa được thực hiện.

“Chúng tôi đang di dời khoảng 100 hộ dân bị ảnh hưởng do sạt lở bên bờ sông Lam. Sắp tới nếu còn diện tích tái định cư thì sẽ cho rà soát các hộ dân sinh sống ở làng chài. Sau đó sẽ đề xuất huyện, tỉnh Nghệ An xem xét, có thể đưa các hộ dân làng chài vào dự án trên hay không” - ông Phận chia sẻ và bày tỏ mong muốn cấp trên vận dụng linh hoạt, giúp các hộ dân làng chài sớm được lên bờ định cư.

Ngược dòng nước, 38 hộ dân miền Tây từ bỏ quê hương mang theo giấc mộng đổi đời đến lòng hồ thủy điện mưu sinh. Sau 10 năm, giấc mơ ngày đầu mờ phai theo năm tháng. Bây giờ, họ chỉ mong được lên bờ lập nghiệp.

May mắn là sức ép của xã hội lúc đó đủ mạnh, cùng với những lỗi sai khác của bộ luật, Quốc hội đã đồng ý hoãn hiệu lực thi hành và chỉnh lý lại toàn bộ luật, trong đó loại bỏ quy định của Điều 292 đó. Điều không may là sự phiền phức đáng lẽ đã có thể tránh được nếu như quy định kể trên được đưa ra bàn thảo, chỉnh đốn từ giai đoạn soạn thảo.

Nói về chuyện xã hội bị "bất ngờ" vì luật thì không phải chỉ một lần. Quốc hội Việt Nam ban đầu đã không thể quyết định được phương án nồng độ cồn cho phép phù hợp trong Luật Phòng chống tác hại của rượu bia hồi tháng 6/2019. Các nghị sĩ đã có thời gian khó khăn khi bị xã hội công kích vì "không đứng về phe công chúng" trong việc nêu cao khẩu hiệu "uống rượu thì không lái xe". Một trong những lý do của lưỡng lự này, như chia sẻ của đại biểu Nguyễn Lân Hiếu, đó là bản thân nhiều đại biểu có vẻ còn băn khoăn với các hệ quả của việc đưa mức nồng độ cồn trong hơi thở cho phép khi điều khiển tất cả các phương tiện giao thông là 0 miligram trên mỗi lít khí thở.

Tôi và một số người khi đó đã viết bài trên trang cá nhân và báo chí nói về vấn đề này. Ngay trong cao điểm của cuộc "tổng chỉ trích" mà nhiều người nhắm tới các nghị sĩ, chúng tôi là tiếng nói hiếm hoi giải thích và thông cảm cho e ngại của các đại biểu, đề nghị nên có những tranh luận khoa học rõ hơn để giải toả được nghi ngại việc cảnh sát giao thông có thể phạt cả người uống nước trái cây lên men.

Tiếc rằng, những tiếng nói đó quá ít ỏi, thậm chí nhận lời chửi bới từ nhiều người. Họ cho rằng chúng tôi dửng dưng với các vụ tai nạn thương tâm, rồi cáo buộc chúng tôi "nghiện rượu", hoặc tệ hơn là "làm PR cho các hãng" rượu, bia. Thế nhưng, khi ấy tôi vẫn tin rằng tiếng nói của mình sẽ giúp các đại biểu có thêm thông tin khi đưa ra quyết sách trong bối cảnh bị áp lực từ dư luận, đồng thời giúp cho xã hội có thêm cái nhìn đa chiều về một thay đổi quan trọng. Tôi nghĩ vai trò của trí thức là lên tiếng vì điều đúng chứ không phải nói điều số đông muốn nghe.

Cuối cùng, vào ngày 24/6/2019, Luật Phòng chống tác hại của rượu, bia được thông qua với quy định cuối cùng là nồng độ cồn cho phép bằng 0. Và hôm nay, cả một làn sóng xã hội bất bình với quy định này, đòi hỏi phải có một sự rà soát lại toàn bộ đạo luật. Nếu những tiếng nói phản biện đã mạnh mẽ như vậy vào thời điểm tháng 6 năm 2019, có lẽ xã hội đã không bị "bất ngờ".

Kể từ năm 2008, Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật đã có một cải tiến đáng kể cho quá trình lập pháp. Đó là quy định: tất cả các văn bản pháp luật trước khi được thông qua, cơ quan chủ trì soạn thảo đều phải lấy ý kiến không chỉ các bộ, ban, ngành, chuyên gia, mà còn với người dân. Đây là một bước mở rộng hơn so với Luật cũ năm 2004 khi chỉ quy định nghĩa vụ lấy ý kiến cho các văn bản pháp luật cấp địa phương, ủy ban nhân dân hoặc hội đồng nhân dân.

Cùng với cải cách này, trang web http://duthaoonline.quochoi.vn/ của Văn phòng Quốc hội cũng ra đời, đăng tải gần như toàn bộ các dự thảo văn bản pháp luật đang hoặc sẽ được thảo luận tại nghị trường. Việc lấy ý kiến đóng góp cũng được thực hiện khá công khai thông qua "chatbox" tại mỗi dự thảo. Tất nhiên, chất lượng của các ý kiến và quá trình tổng hợp còn phải bàn thêm, nhưng dần dần quy trình làm luật cũng trở nên công khai hơn.

Một trong những lý do chính thúc đẩy sự minh bạch hoá này được một cán bộ từng làm việc cho Văn phòng Quốc hội giải thích, rằng đó là mong muốn của nhà làm luật trong việc xã hội tham gia và quan tâm hơn đến các vấn đề chính sách. Trí tuệ của xã hội là điều nhà làm luật kỳ vọng, nhưng bên cạnh đó, họ còn hy vọng rằng khi các văn bản luật có hiệu lực, xã hội sẽ không ai bị ngỡ ngàng.

Lý thuyết và chủ trương là vậy, nhưng khi ý tưởng được đưa vào thực tế thì không giấu được những bất cập. Rất nhiều đạo luật được đưa ra, bàn thảo rất lâu ở nghị trường, nhưng người dân vẫn bị bất ngờ, hay thậm chí nhìn thấy nhiều lỗi sai của chúng. Tại sao chính sách, cơ chế đều có sẵn, nhưng lại không đạt được như ý muốn?

Một trong những lý do dễ nhận thấy nhất là sự chú ý của xã hội thường bị phân tán mà dòng chảy của chính sách pháp luật thì cứ cuốn đi. Tôi dò lại Luật Phòng, chống tác hại của rượu, bia trên diễn đàn duthaoonline, các góp ý về nồng độ cồn gần như thiếu vắng trong suốt hơn một năm dự thảo được đưa ra lấy ý kiến công khai.

Đầu tiên, tôi cho rằng vai trò của người giám sát chuyên nghiệp là rất quan trọng với các bộ luật, và không ai khác có thể làm tốt vai trò này hơn là báo chí. Họ không chỉ đơn thuần đưa tin tức liên quan đến nghị trường mà còn phải giúp xã hội xác định những điểm mấu chốt cần quan tâm, giải thích cho công chúng hiểu những ẩn ý đằng sau các chính sách, câu chữ... Trong cơn sóng mang tên "nồng độ cồn", báo chí đã làm khá tốt việc mổ xẻ, phân tích những quan điểm, ngụ ý của quy định này sau khi luật đã hiệu lực, và các bất cập được cho là đã diễn ra. Điều này chứng tỏ truyền thông có thể làm việc đó, nhưng mới chỉ chú trọng vào tường thuật diễn biến. Tất nhiên, không phải quan ngại nào của xã hội cũng đều hợp lý, tương tự trả lời của Bộ Y tế vừa qua khi cho rằng việc ăn trái cây tạo nồng độ cồn là rất hiếm xảy ra. Nhưng chúng ta có thể tránh những tranh cãi không cần thiết nếu vấn đề nhận được sự quan tâm và giải toả thấu đáo ngay ở giai đoạn làm luật.

Bên cạnh đó, chúng ta có quyền mong các cơ quan lập pháp chủ động công khai hơn nữa những văn bản lấy ý kiến, các tài liệu thể hiện quan điểm chuyên gia về các dự thảo luật. Đây là cơ sở để báo chí đào sâu và cung cấp thêm thông tin cho xã hội.

Cuối cùng là trách nhiệm của những người có chuyên môn, những tổ chức dân sự trong lĩnh vực. Tôi quan sát và thấy, những cá nhân, tổ chức này có xu hướng làm việc trực tiếp với ban soạn thảo và các dân biểu để tác động chính sách hơn là góp phần xây dựng hiểu biết của công chúng về một đạo luật. Tất nhiên, việc góp ý trực tiếp cho ban soạn thảo của giới chuyên gia là đáng quý, nhưng tôi mong họ trò chuyện nhiều hơn với công chúng. Vai trò của trí thức không chỉ là cố vấn cho chính quyền mà còn là thông tin cho người dân.

Pháp luật nhìn chung là một cỗ máy và giai đoạn thiết kế vận hành hết sức quan trọng. Nó đòi hỏi không chỉ kiến thức chuyên môn, mà còn là góc nhìn rất bình dân từ phía người thụ hưởng. Đó chính là ý nghĩa của quy định lấy ý kiến công chúng trong quá trình lập pháp. Làm tốt khâu này, "cỗ máy làm luật" mới hoạt động trơn tru, hoặc ít nhất không khiến cho xã hội bị ngỡ ngàng.

Lê Nguyễn Duy Hậu

Tác phẩm với ca từ và giai điệu dung dị như lời tự sự, thủ thỉ qua giọng ca của NSƯT Hoàng Tùng, hiện công tác tại Đài Tiếng nói Việt Nam, từng giành Quán quân Sao Mai 2003. 

Ca sĩ cho biết, là người "có tuổi" nên đồng cảm với tác phẩm của nhạc sĩ Nguyễn Thành Trung, muốn hát về mẹ nhiều nhất có thể. Đây là tác phẩm thứ 3 anh hợp tác với nhạc sĩ sau Tôi đi, Anh sẽ đến khi bình minh.

"Âm nhạc của Nguyễn Thành Trung thiên về cảm xúc hơn là bút pháp. Hình ảnh người mẹ lam lũ, gánh gồng chăm lo cho con, gia đình hiện rõ trong tác phẩm. Tôi nhìn thấy bóng dáng của mẹ cũng như chính mình trong ca khúc và tin ai nghe cũng cảm nhận như thế”- NSƯT Hoàng Tùng bày tỏ. 

NSƯT Hoàng Tùng đã nghiên cứu kỹ để thể hiện bài hát tốt nhất. Anh mời nhạc sĩ Vũ Mạnh Cường phối khí trên tinh thần semi-classical (bán cổ điển), thêm tiếng đàn bầu mềm mại, tha thiết để tác phẩm vừa sang trọng, vừa mang hồn cốt văn hóa truyền thống Việt Nam. 

NSƯT Hoàng Tùng thể hiện ca khúc "Tôi thương mẹ tôi"